خانه ماشینی است برای زندگی به تعبیری دیگر!

---

---

نیما ولی زاده  :  کارشناس ارشد - استاد دانشگاه آزاد اسلامی تبریز
چکیده
این گزارش با یادآوری شعار معروف معماری مدرن توسط لوکوربوزیه : (خانه ماشینی است برای زندگی ) و پیرو آن تعابیر منفی متخصصان از این شعار بخاطر ظاهری ابزاری و غیر معنوی از خانه و فضای زیستی، با نگاهی متفاوت به این مقوله نگریسته و تفسیری از رهگذری دیگر را مطرح می نماید. با یادآوری حصول موفقیت صنعت خودرو و کشتی و هواپیما (که مثالهای مورد علاقه لوکوربوزیه بودند) و استقبال و فهم اخیر مردم از ماشین، نتیجه گیری جدید چنین مطرح می شود که این موفقیت بدلیل طراحی موفق یک سیستم یکپارچه و درگیر (ونه مجزا و منفرد و متناقض) می باشد. سیستمی که ضمن برخورداری از کارایی از طریق والایی به زیبایی رسیده است و نه از زیبایی به والایی. والایی اینجا به همه اجزا در خدمت یک هدف پویا و روبه تکامل و هماهنگ بودن تعبیر می شود. زیبایی با فضا مندی مثبت مصداق می یابد. معماری مسکن و داخلی امروز مملو از تناقضاتی است که یکدیگر را تضعیف می نمایند. تناقضات اجرایی، تناقضات فرهنگی، زیبایی
شناسی، مذهبی و ایدئولوژیک و اقلیمی و ...
ضمن پیشنهاد قرار ندادن ماشین به عنوان الگوی طراحی مسکن، پیشنهاد می شود سیستم درگیر و هماهنگ ماشین مثال خوبی است در جهت هماهنگ نمودن عوامل متعدد و متنوع و متناقض مطرح در رشته معماری داخلی مسکن امروز. استراکچر، عوامل جوی و اقلیمی، کارایی، شفافیت، زیبایی، دید و منظر، درون و بیرون، انبوهسازی و غیره همگی مقوله های مشترکی
هستند که این دو رشته با آن درگیرند اما معماری امروز مسکن/داخلی هنوز به پاسخی صریح و جامع دست نیافته است واین عدم حصول بخاطر نگاه غیر یکپارچه و نا هماهنگ و عوامانه می باشد که در نهایت به طرح سیستمی متعالی و والا نمی رسد. ضمن یادآوری تئوری های مدرن تئوفان دوزنبرگ و پلان آزاد و مخصوصا پلان فضایی، مثال ها، راه حل ها و انعطاف هایی برای هماهنگی متناقض ها مطرح می شوند و در نهایت به بررسی عوامل زیبایی شناسی معماری داخلی می پردازد و در این رهگذر زیبایی را نه چسباندنی و نه تزریقی که زیبایی و والایی را محصول یک سیستم هماهنگ و سالم در جهت خلق فضا می داند.
کلمات کلیدی
ماشین- مدرن- سیستم هماهنگ- تناقضات معماری- الگوی طراحی داخلی- خلق فضا – زیبایی- والایی
مقدمه:
نگاه مثبت لوکوربوزیه به زیبایی و معماری مهندسی و نقل قول جملاتی از کتاب های وی در مشروح معماری و تاریخ مدرن آورده شده است. شعار خانه ماشینی است برای زیستن که عبارات اخیر بعدها دست اویز بدگویان لوکوربوزیه شد ودشمنان را به سخن ترغیب کرد و مهر سکوت بر لبان دوستان زد، چون معنای آن می توانست تسلیم در مقابل زندگی بی روح ماشینی باشد. اما به هر صورت نه مطالب بیشتری از این مبحث ارائه می شود و نه نقدی بر آن و یا تائیدی و تکمیلی دیگر. امروزه پیشرفت معماری مهندسی و صنعت خودروسازی تا بدانجا بوده که آگاهی عمومی از ماشین و علم روز خودرو بالا رفته، امروزه حتی ها و اینترنت به فور در CD کودکان و نوجوانان ماشین های سواری روز را نقد می کنند. اطلاعات و تصاویر مدلهای مختلف ماشین در اختیار است. و این آگاهی عمومی در نهایت به ارتقاء کیفی محصولات صنعتی منجر می شود. کمپانی های خودروسازی داخلی و خارجی نیز بیکار ننشسته و هر روز طرحی نو در می اندازند. مهندسی مکانیک و کامپیوتر به یکدیگر بسیار نزدیک شده و سیستم های هوشم ند، محصول توافق ماشین و کامپیوتر گشته اند. صنعت خودروسازی در مقایسه با معماری قدمتی ناچیز دارد اما معماری مسکن از اولین روزهای پیدایش انسان مفهوم یافت . معماری مسکن طی هزاران سال بجایی رسید که اکنون احساس میکنیم معماری خودرو بسیار موفق تر عمل می کند معماری خودرویی که چند سده بیشتر عمر ندارد.
در این روند معماری مهجور مانده ، بی معلومات و تهی گشته، گاه به خاطر دست درازی های عوامانه در پروسه و طرح و ساخت و فروش، و گاه به خاطر عدم آگاهی معماران که تحت تاثیر بازار ساخت و ساز خود را بیشتر با دلالان و بنگاه های مسکن تطبیق می دهند . درحالی که افراد عامی و غیر متخصص در پروسه طراحی و تولید صنعتی دخیل نیستند. شاید به این خاطر است که دیگران نمی توانند جواز روی آن سوار کند و باعث خنده دیگران به BMW ساخت خودروی شخصی بگیرند تا یکی تصمیم بگیرد ماشین پدالی بسازد اما اتاق این صنعت عظیم گردد اما در معماری اینگونه می شود.
مقایسه:
با مطالعه سیر تحول ظاهری بدنه خودرو ها از گذشته، امروزه بسهولت می دانیم که حرکات ظاهری بدنه انعکاس وجود عوامل و عوارض متنوع واغلب متناقضی است که طراح می بایست به مجاورتشان پاسخگو باشد، این همجواری اجباری از ابتدا نیز وجود داشت تنها چیزی که سیر استحاله ای و تکاملی یافته هماهنگی ویکپارچگی اجزایی است که اینبار مجاورتشان به نقطه قوت بدل گشته است. در معماری نیز از این منظر تشابهات بسیاری را در همجواری اجباری اجزاء متناقض/ متنوع می یابیم اما همچنان جمع اضداد خیره کننده می نمایند. این خیره کنندگی زمانی قوت می یابد که به کشمکش متخصصان ومهندسان بخش ساختمان نیز آگاهی می یابیم واینبار لفظ جمع اضداد مصداق دوباره می یابد.
همانطور که می دانیم در طراحی خودرو، دو مقوله طراحی بدنه و اتاق(نرم افزار) و طراحی سیستم متحرکه (سخت افزار) بصورت همزمان و هماهنگ مدنظر قرار میگیرند. این در حالی است که هریک از مباحث طراحی بدنه و اجزاء متحرکه نیز مست قلاً ابعاد وسیعی را دربر دارند، به نظر می رسد در طراحی بدنه در صنعت ماشین سازی طی چند سال اخیر پیشرفت های مثبت چشم گیری اتفاق افتاده است هرچند طراحی و تولید بدنه خودرو نیز از قماش پیش ساختگی و انبوه سازی و مونتاژ می باشد، اما برعکس معماری راه خود را به زیبایی و کمال یافته است. علیرغم اینکه باید پذیرفت مصرف کنندگان این خودروها همان مصرف کنندگان ساختمانها هستند، آنها از خودروی خود بسیار راضی اند اما از ساختمان پیش ساخته و انبوه سازی شده احساس رضایتی ندارند.
مرور تاریخی:
صنعت ماشین سواری نیز مانند صنعت ساختمان مسکن از احجام و فرمهای ساده شروع به رشد نمود و اکنون به چنان ایجازی در زمینه طراحی رسیده است که حتی با تغییر مشخصات فیزیکی بدنه تاثیرات قابل توجهی در زمینه صرفه جویی در مصرف سوخت، سرعت بالاتر ، زیبایی و ماندگاری نائل آمده اند. سیستم های هوشیار جایگزین عناصر بیرون زده و اصطکاک آور گشته اند و نرم افزارهای بسیار کم حجم جایگزین عناصر فیزیکی گشته اند.
مبحث طراحی بدنه و اجزاء سخت افزاری مقوله ایست که در معماری نیز عینا داریم در حالی که اینجا جانمایی عناصر و اجزاء بدنه و موتور و اتاق بطرزی شگفت آور زیبایی را تامین می نمایند. تعبیه چراغها روی بدنه، نقش سطوح و هواکشها، جانمایی لاستیک ه ا همه دست به دست ایجاد زیبایی یک پیکر ند، حتی زیبایی تک به تک جای خود را به زیبایی پیکره واحد داده است. به تعبیری دیگر می توان این گونه گفت که عملگرایی سخت افزار باعث زیبایی های نرم افزاری شده و این یعنی رسیدن به والایی در طراحی. تاریخچه تعبیه چراغ یا شیشه وپنجره خودرو روی بدنه بسیار جوان تر از تاریخچه تعبیه پنجره روی بدنه نمای ساختمانهاست اما طی چند دهه اخیر پیشرفتهای چشم گیر در این زمینه ها دیگر حسادت برانگیز گشته. اتاق روی بدنه که امنیت و رفاه سر نشین را تامین می کند از سابقه ای صد ساله برخوردار است. چند ده سال قبل اجزاء روی بدنه بدون هیچ تمهید خاصی نصب می شدند. (شاید هم اهمیت این مسئله دریافت شده بود اما تکنولوژی روز پاسخگوی آن نبوده است) بدنه جدا طراحی می گردید و تنها حفره ها و برجستگی هایی برای تعبیه ملزومات با پیکره پیش بینی می شد همزمان در معماری نیز نعل در گاهی با حداقل تمهید برای جانمایی پنجره در نما به موازات این قضیه جلو می رفت امروزه تعبیه اجراء بدنه در خودرو به کمال رسیده و زیبایی شناسی ماشین بقدری فراگیر شده که حتی پیر و جوان و حتی کودکان دانش خودروی بالایی یافته اند و فرهنگ سازی شده اما معماری همان نسخه قدیمی را تجویز می نماید و انگار نه انگار و بی اعتنا به زمان و دوره خود باز پنجره در نما با بدنه و پیکره کار نمی کنند و تنها خود را بر آنها تحصیل می نمایند. هرچند درز بندی و اتصالات و دیتایلهای خاصی با محصولات تجاری جدید هر روز وارد بازار می شود اما بدلیل اینکه این دو جزء (بدنه و اجزاء) جدا پنداشته می شوند در اجرا و مونتاژ مشکلات عدیده ای را باعث می شوند. طراحی اجزاء هنوز پروسه و مرحله ای جداگانه و مستقل پنداشته می شوند و از این رو موفق عمل نمی کن ن د. به ساختمان و اجزاء و مراحل چندگانه آن به عنوان یک پیکر واحد نگاه نمی شود و همواره دیتایلهای شخصی و راهکارهای معماری متنوع و پیچیده به بازار ارائه می شود.
در معماری اجزاء بام، بدنه ، نما، روابط عملکردی و تاسیسات همگی مستقل از هم روی هم سوار م ی شوند و هنوز به هماهنگ لازم نرسیده اند و این منتج از نگاه چندگانه و اغلب ضد و نقیض به این مراحل است. جنگ و جدل طراح و استراکچریست ساختمان بر سر این طرز تفکر بدوی است ، که این دو جداگانه پنداشته م ی شوند . با مطالعه شاهکارهای معماری جهان در می یابیم معماران بزرگی به این نتایج رسیده اند و سعی در برقراری این ارتباط دارند. رد پاهایی در طراحی
این افراد وجود دارند که کاملاً آگاهانه سعی در بهبود این مسیر دارد. در چنین طراحی اجزاء مختلف طراحی که بطور جداگانه رفتارهای جداگانه ای را ایفا می کنند (اندامها) با هم همنشین وسازگار گشت هاند و زیبایی پیکره را به ارمغان آورد هاند. این افراد بانگاههای متفاوت اما نگرشی واحد اثبات نمودند که این موفقیت عملی است و کارگاه های طراحی ساختمان و آتلی هها می توانند
تولید کنندگان فرم های بدیع در قالب یک پیکر زیبا و چشمگیر باشند.
ما طراحان معماری در طراحی ساختمان با پاسخگویی به ابعاد مختلف و اغلب متناقضی رو برو هستیم و آنها را به تفکیک می شناسیم اما در بارگزاری این اجزاء گوناگون روشهای مشخصی را در پیش می گیریم که اغلب دچار مشکلاتی در مرحله اتصال و کنار هم گذاری این اندامها چه سخت افزاری ویا نرم افزاری می شویم.
مفاهیم و اندام ها:
اندامها و اجزاء مختلفی که طراحان ساختمان درکنار هم نگهداری می کنند به تفکیک چنینند . (تعاریف پائین اندامهای جزئی این پیکر هاند
که در آخر اشاره خواهد شد که خلق فضا از بارگذاری موفق این اجزاء نشات م یگیرد.)
سازه و استخوانبندی ساختمان
پوشش و بدنه ساختمان
روشنایی و نور رسانی به اندامها در روز و شب
دید و منظر از درون به بیرون و بالعکس
گرمایش در زمستان و ایجاد حد آسایش انسان (ساکنین و سرنشین) و سرمایش در تابستان
تهویه طبیعی هوارسانی به اندامهای ساختمان
اکوستیک و صدارسانی یا حذف صداهای مزاحم
عملکرد ساختمان و ارتباطات / دسترسی و سیرکولاسیون
فرم و حجم/ رنگ و بافت و متریال/ شفافیت
فضای سبز
حد گسترش و امکان تمدید
مسائل فرهنگی و مذهبی و ایدئولوژیک
انطباق با مصرف کنندگان (ساکنین و سرنشی نها)
تناسبات/ تزئینات
مکان/ زمان
عایق بندی رطوبتی و صوتی و حرارتی
خط آسمان (بررسی رفتار لب هها با آسمان) نحوه اتصال/ خط زمین (بررسی رفتار مبدها بازمین) نحوه اتصال
خط همسایگی (... با همسایگان) نحوه اتصال
تاثیر گذاری بر محیط و یا تاثیر پذیری از محیط
طراحی و معماری داخلی:
طرح و معماری داخلی که بصورت آکادمیک مبحثی مستقل می باشد و شرایط و ضوابط خاص خود را می طلبد عملا با تعاریف بالا بخشی است از یکپارچگی یک اندام و در اصل تمامی تلاشها به غنا و روح بخشی و ایجاد محدوده آسایش در فضای داخلی که مامنی است برای سرنشینان و ساکنین آن منجر می شود. تفکر به معماری داخلی تفکر به خلق فضاست فضایی پیوسته برای پیکری باندام. تفکر به معماری داخلی بصورت جداگانه از تمامی ملزومات محیطی منجر به خلق فضایی گسسته و بیمار می شود. معماری سنتی ایران از خانه های ارزان قیمت تا خانه های اشراف به حفظ یکپارچگی کلیت فضا منجر می شد. نگاهی به معماری مسکن در اقالیم متنوع ایران گواه این مدعاست. از خانه های تاریخی تبریز گرفته تا کاشان و شیراز و حاشیه خزر، پیوستگی مفاهیم متفاوت و خلق یکپارچگی یک اندام سالم دوشادوش محله و شهر را بنمایش می گذارند. طراحی نور در معماری داخلی منوط به جانمایی ابعاد صحیح بازشو ها و پیش بینی سایبانهاست در حجم و طراحی حجم درگیر با کالبد بناست، درگیر باموقعیت زمین و مصالح دسترس و سازه بناست. طرح مثال ماشین تنها بهانه ایست برای ادعای ایجاد یکپارچگی باندام که زیبایی را از مسیر والایی به نمایش می گذارد و الا نه همین لباس زیباست نشان آدمیت. طرح لباسی زیبا بیشتر درخور مجالس میهمانی است (زیبایی چسباندنی) و ارمغانش خور و خواب می باشد.
ایجاد فضا:
به صراحت می توان اعلام کرد که هدف از تفکیک این عناصر و دوباره بارگزاری و بازنگری آنها ایجاد فضامندی در طراحی است و این فضامندی یعنی یک پیکره ساختن محصول ، محصولی که در نهایت پس از زحمات فراوان و صرف هزینه و زمان طولانی یک پیکره نباشد عملاً فضا مند نیست.
دمیدن روح به کالبد معماری
چه در مسیر طراحی معماری با تمام ملحقات و اجزاء درست عمل کرده باشیم یا نه و مسیر را درست رفته باشیم یا نه (همانطور که با چرخاندن سوئیچ ماشین ، ماشین روشن می شود و آماده فعالیت و حرکت م یگردد) ساختمان زنده م ی شود و چشمان خود را همچون موجودی زنده می گشاید، این موجود زنده اکنون مجبور به حیات در دنیای ماست و اینکه چنین موجودی چه رفتار مثبت یا منفی از خود بروز می دهد مربوط به نگاه طراح فضاست، در غیر اینصورت اندامهایی ناقص با چهره هایی کریه در شهر به راه م یافتند و ...
با ورود ساکنین به ساختمان و بروز رفتار و مصرف ایشان ساختمان نیز زنده می گردد زمانی که اولین ناظر از پنجره به بیرون می نگرد اولین بار که پنجره ای گشوده می شود، زمانی که بنا به نیازهایی حیاتی، پاسخ مثبت و یا منفی می دهد و بروز رفتار می کند این بنا زنده فرض می شود. ساختمانهایی را تجسم نمائید که هنوز ویژگی های حضور در شهر را ندارند و هنوز اندام گسسته آنها آمادگی حیاط نیافته اند اما مجبور به حیات شوند در این صورت شهری را تجسم نمائید که چهره ای بسیار چندش آمیز دارد، افراد بی دست و پا و یا سری را تجسم کنید که در خیابان به طرف شما می آیند و از شما چیزی م یخواهند یا چیزی م یپرسند مطمئناً هراس م یکنید متوحش می شوید و تصمیم  یگیرید از این شهر پا به فرار نهید.
آخرین باری که به خود گفتید کاش م یشد یک مزرعه داشتم، یک باغ در خارج شهر داشتم و به آنجا پناه م یبردم کی بود؟ و یا کی متحمل هزینه ای بالا گشید تا زمینی را خارج از شهر برای خود و فرزندنتان تهیه کنید؟ آیا فکر نم یکنید چنین اتفاقی و چنین کابوسی که توصیف شده به عمل پیوسته؟ محصولاهایی که خود را به شهر ما تحمین نموده اند ساخته دست خود ما م یباشند. فضای شهری و سیمای عمومی و بدنه و خط آسمان آن را ما طراحی و ترسیم نموده یم. تمامی این شرایط دست به دست هم می دهند تا تصمیم بگیریم شهری را که خود ساختیم ترک کنیم
و به جاهایی پناه ببریم که هنوز نساختیم! و هنوز از گزند خودمان جان سالم بدر برد هاند.
نگاه بزرگان معماری:
پلان لیبر (نقشه آزاد) لوکوربوزیه، فضای یونیورسال و گسترده میس وندرو، کوتاهی سقف با دال های گسترده که از لبه بام فراتر می روند(گسترش از درون به بیرون) در کارهای رایت و بالاخص پلان فضایی آدولف لوس همگی شواهدی بر این مدعایند که معماران بسیاری در سراسر دنیا به یکپارچگی کالبد معماری و گسترش آن ارج و دقت گذاشته اند. ( لوکوربوزیه در این دوران عقب ماندگی معماری را نسبت به معماری مهندسی تذکر داد.) نظریه پیوستگی فضایی تئوفان دوزنبرگ در پاویون المان در بارسلون توسط میس وندرو تحقق یافت و مرز بیرون و درون مغشوش گشت
ودرون و بیرون مفهوم سنتی خود را از دست دادند.
آدولف لوس و نظریه پلان فضایی:
آدولف لوس نیز با تاکید بیشتری بر تبیین پلان فضایی پرداخت، وبر هر طراح و معمار داخلی شناخت این مفهوم فرض است. توضیح پلان فضایی ساده نیست. ولی بطور کلی می توان گفت که پلان فضایی مقدمتا متوجه درون ساختمان می شود .در واقع شاید بتوان گفت هنگامی که لوس معماری را از هر تزئینی پیراست و در پی آن بود که صفات درونی و باطنی معماری را به تجلی درآورد به این مفهوم پی برد.یکی از جنبه های پلان فضایی وشاید مهمترین جنبه آن این است که فضاهای درونی یک ساختمان را در رابطه با یکدیگر به نظام آورد.ابداع در معماری که لوس آن را رد می کرد این نیست که فرمها،اشکال و به طریق اولی تزئینات تازه ای اختراع شوند بلکه ابتکار معمار در این است که متوجه نظم باطنی فضاهای درونی معماری خود باشد. برای یک معمار تازه کار یا کسانی که فقط جنبه های عملکردی معماری را در مد نظر دارند، ممکن است کار طرح معماری با پلان دو بعدی که در اختیار دارند بسیار مشکل باشد.آنچه در طرح های لوس پلان فضایی نامیده شده است همین نظم حجم ها و فضا هاست. اما به نظر میرسد خود لوس متوجه اشکال کار بوده است.شاید به همین جهت یوهان ون ده بیک از قول لوس می نویسد: وی به ترسیم اعتقادی نداشت و میگفت معماری خوب را می توان با کلمات توصیف کرد.
نتیجه:
نظم فضایی مبحثی محدود به معماری داخلی یا بیرونی یا شهری نیست، نقدی است بر تمامی کلیت معماری و تمامی زیر شاخه ها را در بطن خود دارد. آشنایی با نظم فضایی که ما را به والایی و زیبایی دعوت می نماید بر هر طراح معماری داخلی نیز فرض اولیه محسوب می شود، فضای معماری داخلی که دارای چنین انسجامی با تمامی اجزاء نباشد فضای سلامتی نیست قابل اعتماد نیست و نسخه ای تقلبی از ظواهر خوشه چینی شده است که چند صباحی زنده می ماند. میرایی سبک ها والگو های مرسوم از فقدان سلامت پیکر معماریست. معماری داخلی سر بر درون دارد و از درون به بیرون راه می گشاید و شعاع نفوذ و تاثیرش بیش از تصور عامیانه امروز می
باشد. ساخت و ساز سریع و نگاه سهل انگارانه در انتخاب طرح های فاقد روحمندی مثبت نتیجه تفکری است بی دانش از سوی بسیاری از تصمیم گیران. ابعاد خسارات چنین نگاه هایی به فضا چنان گسترده اند که این چنین چهره ای را امروز برای معماری مسکن ما تحمیل می نماید.
جامعه ای که قصد پیشرفت دارد باید آموزش معماری را همگانی بکند. از سنین پائین باید معماری بخشی از فرهنگ دانسته شود ، مگر معماری سازنده بخش عمده فرهنگ هر جامعه نیست؟
باید به تمامی اقشار جامعه معماری، آموزش داده شود تا هم طراحی درست فضا ها را یاد بگیرند هم قدرت نقد داشته باشند . در این صورت هرکس حق ندارد معماری را به هر نحوی که دلخواه خودش می باشد منحرف کند و باید از مسیر اصلی تبعیت کند، چراکه همواره آگاهی و شعور عمومی در جریان است واین آثار را به باد نقد یا استیضاح و تمسخر گرفته می شوند.
مشکل بعدی خود مخصصین هستند، متخصصینی که با دیده ها و شنیده های اندک وگاها بسیار ناچیز ومحدود، موقعیت طراحی حتی بیشتر از متخصصین لایق را دارند. این قبیل متخصصین از همه خطرناک ترند، چراکه با ابزار تخصصی که در دست دارند یا خود به جنگ معماری می روند یا این ابزار را در اختیار سلیقه های عامیانه و کوته بیننانه می نهند.

مراجع:
1- وحید قبادیان ; معماری معاصر غرب
2- منوچهر مزینی ; اززمان و معماری، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، 1376

---

---