قلعه تاریخی هرمز در خلیج فارس

نویسنده مقاله :
دکتر محمود دهقانی

Historical castle of Hormuz in the Persian Gulf
Author:
Dr.Mahmoud Dehghani

قلعه تاریخی هرمز پس از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ مرمت نشده  و بدون محافظت به حال خود رها شده است. از دیوارهای بلندی که مثل کوه بوده و الان در حال ریزش اند، بز و بزغاله ها بالا می روند و دژ مستحکمی برای  گربه های ویلان جزیره شده. دردناکتر این که در سراسر ایران هر جا ساختمانی تاریخی وجود دارد شاهد داربست های آهنی زنگار بسته هستیم. فرصت طلبان  سال هاست  بودجه ای گرفته اند و کار را به امان خدا رها کرده اند. شبانه از سنگ ها ی ساختمان های تاریخی کم می شود و تا یکی دو دهه ی دیگر آثاری از آن ها باقی نخواهد ماند و این ملت است که همیشه باید در سوگ آنچه از دست داده با چشمی گریان افسوس بخورد.

قلعه تاریخی هرمز گوشه ی مهمی از تاریخ خلیج فارس را در سینه دارد. نکات مهمی از ماجراجوئی قدرت های اروپائی، در روزگاری که سر دودمان صفوی شاه اسماعیل اول تازه زمام امور در دست گرفته را برای آیندگان بازگو می کند. ولی حیف که گوش کسی بدهکار تاریخ این سرزمین نیست و متاسفانه هر چیز و هر دوره ای که بوی غیر امروزی بدهد منفور بوده و باید ویران شود! آن هم در روزگار کنونی که کفتارهای درنده و روباهای حیله گر بین المللی ی ضد منافع ملی ی ملت ایران، در گوشه و کنار و در بیخ گوش ملت، برای مخدوش کردن نام تاریخی آبراه خلیج فارس و جزایر ایرانی هزاران دسیسه چیده اند. حال که آب های خلیج فارس این بار با کرشمه ی کشورک های قارچ گونه، محل تجمع ناوهای اروپائی و امریکائی شده، گوشه ی بسیار کوچکی درمورد تاریخ معماری و تاریخ سیاسی قلعه هرمز و هجوم کشتی های جنگی اروپائیان از هند به خلیج فارس، در روزگار صفوی، شاید بتواند  ما را از گذشته و حال و آینده بیشتر آگاه کند.

 پس از آنکه پرتقالی ها وارد سرزمین هند شدند "فرانسیسکو د آلمیدا" از طرف "دون مانوئل"  پادشاه وقت پرتقال برای اداره امور آنجا انتخاب شد. بنگاه های بازرگانی پرتقالی ها در هندوستان بنیان گذاشته شد و نوبت گسترش آن فرا رسیده بود. درست در روزگاری که شاه اسماعیل اول صفوی ۲۰ سال سن داشت و فقط حدود پنج سال یعنی در ۱۵ سالگی زمام امور سراسر ایران را در دست گرفته بود و در جنگ های سخت و طاقت فرسا با دو دشمن سنتی، ازبک ها و عثمانی ها دست و پنجه نرم می کرد  و در جنگ چالدران از عثمانی ها شکست خورده بود، دریا سالار "آلفونسو د  آلبو کرک" به دستور "دون مانوئل" پادشاه پرتقال  از آن موقعیت استفاده و از هند با شتاب به سوی خلیج فارس حرکت کرد. این دریانورد که با چندین ناو جنگی به خلیج فارس آمده بود پس از درگیری با نیروهای ابوالمظفر سیف الدین ابا نصر حاکم هرمز که او نیز خیلی جوان بود، در نبردی خونین جزیره ی هرمز را تسخیر کرد.  در آن روزگار چون پرتقالی ها در هند مستقر شده بودند، در عرصه ها ی جهانی قدرت دریائی اشان میدان مانور بیشتری داشت. در روزگار شاه اسماعیل اول صفوی، ایران قدرت دریائی آنچنانی نداشت و این امر باعث شد تا پرتقالی ها از آن ضعف استفاده  و پس از مستقر شدن در چند نقطه ی خلیج فارس قلعه و برج و باروهای مستحکم بسازند.
 قلعه هرمز در سال ۱۵۰۷ میلادی برابر با ۹۱۳ هجری یکی از قلعه ها ئی بود که به فرمان دریا سالار آلبوکرک، شالوده ی آن آغاز و پس از آن در چند نوبت ساختن آن ادامه پیدا کرد و برای استحکام بیشتر، در همان دوران مرمت شد. هدف پرتقالی ها  از ساختن  قلعه ها، فرمانروائی و  سیطره ی بر تنگه ی هرمز و سراسر خلیج فارس بود. آلبو کرک وقتی حاکم هرمز را دست نشانده خود کرد مذبوحانه تلاش نمود با شاه اسماعیل از در دوستی درآید. تلاش آلبو کرک  با فرستادن "میگل فرییرا" در سال ۱۵۱۳ میلادی برابر با ۹۱۹ هجری قمری با هدایای بسیار به دربار او در تبریز، در واقع دعوت شاه اسماعیل به همکاری برای تسخیر شهرهای  جده و بحرین و چند شهر در منطقه بود. در حین چانه زنی های دروغین سیاسی، آلبوکرک  سفارش کرده بود اگر شاه اسماعیل قبول نماید سلطان هرمز به دستور پرتقال عمل کند ما شاه را در جنگ با عثمانی وبحران های دیگر یاری می کنیم. با شکست شاه اسماعیل در جنگ چالدران و نیاز او در رویاروئی با ارتش امپراتوری عثمانی،  پرتقالی ها موفق به بستن معاهده با پادشاه تازه کار صفوی شدند تا سلطان هرمز فرمانبردار آن ها باشد. نامه های آلبوکرک به شاه اسماعیل حاوی نکات جالبی است که با غور در آن از نظر سیاسی، نیرنگ های استعمارگران اروپائی بهتر شناخته می شود. براین اساس و با این طرح و نقشه ها بود که پرتقالی ها دست به ساختن دژ های مستحکم خود در جزایر خلیج فارس، بویژه توسعه دادن هر چه بیشتر قلعه ی هرمز شدند. این قلعه گنجایش زیادی دارد و چون مقر فرماندهی بود در طرح ساختن آن کوشش فراونی شده است.
 طرح قلعه هرمز و همه ی قلعه هائی که پرتقالی ها در خلیج فارس ساختند از سبک معماری اواخر سده های میانی ی اروپائی کشور پرتقال و شبه جزیره ی "ایبریکا" و تا حدود کمی نیز الهام گرفته از سبک معماری قلعه های تاریخی ایران  پیروی می کند. با وصف آن، بنا به شرایط آب و هوائی و مصالح موجود در هر نقطه، آنها مبادرت به ساختن دژ های خود می کردند. در قلعه هرمز  چون مقر فرماندهی بود همه چیز از جمله تالار برای سخنرانی و جشن ها، آب انبار بسیار بزرگ، انبار خواربار، کلیسا برای نیایش و حتا نوشخانه نیز برای آسایش و خوش گذرانی سربازان نیروی دریائی و فرماندهان در نظر گرفته شده بود. از سوی دیگر قلعه شامل انبار های مهمات، زندان و سربازخانه نیز می باشد. ساختن قلعه هرمز به مدت سه دهه  به درازا کشیده است. در ساختن این قلعه معماران پرتقالی با استفاده از کارگران بومی و احتمالا هندی دست به کار بوده و درست در انتهای پوزه ی شمالی جزیره، قلعه را مشرف به دریا ساخته اند. در اطراف ساختمان با روزنه هائی که در دیوار تعبیه کرده بودند از دژ مستحکم خود محافظت و بر دریا نظارت داشتند.
یکی از نکاتی که باعث استحکام این قلعه شده بود احتمالا وجود کوه  و خاک مناسب در جزیره است. با چفت کردن سنگ های محکمی که از کوه آورده اند، تاق های هلالی تاقچه ها و دروازه های تو در توی درونی را ساخته اند و همراه آن از مصالحی از جمله سنگ های مرجانی و ساروج در ساختن دیوارها و سقف ها استفاده شده. یادآوری این نکته شاید بی جا نباشد که در جزیره، خاک سرخ به وفور یافت می شود و حتا تا به امروز این خاک قیمتی، به هندوستان صادر و برای استفاده های چند منظوره خریدار دارد. بدون شک نقطه ای که قلعه هرمز را بر روی آن ساخته اند، دماغه ا ی سنگی  بوده، چرا که در رویاروئی با موج توانسته بیش از پنج سده دوام بیاورد. این قلعه به دلیل وسعت آن از پشت بام وسیعی نیز برخوردار بوده . در هنگام شب نسیم سینه به دریا می سائیده و بر بلندی های بادگیر پشت بام فضا را دلپذیر و خواب و استراحت فرماندهان را آسان می کرده است. قلعه از همه سو دارای پنجره بوده و نور سپیده دم و تیغ آفتاب و از سوئی رنگ نارجی غروب  و روشنائی ماه و ستارگان درشب، به درون قلعه درخشش ویژه  و خلسه آوری داشته است. آب انبار قلعه را به سبکی بسیار زیبا ، تاقدار و با دیواره ی آهکی ساخته اند. در هنگام بارندگی آب های پشت بام به مخزن سرازیر  و با اندود پشت بام از سرازیر شدن خاک  به درون مخزن جلوگیری می شده است. برای نظافت و لایروبی مخزن از در ورودی پله بلندی که به مخزن می رسد استفاده می کرده اند. در حد فاصل انتهای ستون ها با هلالی های تاق، دور تا دور مخزن، یک راهرو یا دالان باریک وجود دارد که احتمالا  با دهنه های بازی که در فواصل راهرو دیده می شود چند نفر می توانسته اند همزمان، برداشتن آب از مخزن را با دلو های جداگانه انجام دهند. این خود از شمار بسیار افسران، درجه داران و سربازان در قلعه حکایت دارد که با مستقر بودن و فرماندهی بخشی از نیروی دریائی برون مرزی پرتقال در قلعه، تسلط و نظارت آن ها بر تنگه هرمز به مدت بیش از یک قرن دوام پیدا کرده است. فراز و نشیب هائی که در طول ۱۱۵ سال، یعنی از ۱۵۰۷ میلادی برابر با ۹۱۳ هجری، درپنج سال نخست آغاز فرمانروائی شاه اسماعیل اول بنیانگذار دودمان صفوی آغاز شده بود با روی کار آمدن شاه عباس اول به سر آمد.
در سال ۱۶۲۲ میلادی برابر با ۱۰۳۲ هجری با دلاوری سرلشکر امام قلی خان فرمانده برومند ارتش شاه عباس صفوی،  دژ مستحکم پرتقالی ها پس از ۱۱۵ سال یکه تازی تسخیر و  آن ها از جزیره بیرون رانده شدند. شاه عباس با حمایت انگلیس که در آن روزگار رقیب پرتقال بود، توانست پرتقالی ها را از خلیج فارس بیرون کند ولی پس از پرتقالی ها و بعدها با پیروزی انگلیسی ها بر هلندی ها و ضعف پله به پله ی صفوی ها و دودمان های پس از آن ها در ایران،  انگلیسی ها توانستند در خلیج فارس لنگر بیندازند و کنگر بخورند و تا به امروز ماشک دماغ ایران باشند و بشدت بر علیه منافع ملت ایران موضع بگیرند و تا آنجا پیش بروند که با تحریک کشورهای عرب و ساکنان شیخ نشین های خلیج فارس در پی مخدوش کردن  نام تاریخی آبراه خلیج فارس باشند.
پی نوشت ها:
1- Arnold, Sir Thomas Wilson. “Early Spanish and Portuguese travelers in Persia”. Ames Library of South Asia. University of Minnesota Library. St. Paul Minnesota U.S.A, 1950.
2- Albuqerque, Braz de. Comentarios de Grande Afonso de Albuquerque, Imprensa de Universidade, Coimbra, 1923.
3- Cartas de Afonso de Albuquerque, Tomo I, Lisboa, 1884
4- G. Battista Ramusio: Primo Volume et Terza edition delle navigutioni et viaggi raccolto gia de M. Gio, Battista Ramusio, Venis, 1563
۵-در مورد "آلفونسو د آلبوکرک" دریا سالار پرتقالی به زبان فارسی  نگاه کنید به "اسناد فارسی و عربی و ترکی دولت پرتقال" جهانگیر قائم مقامی. تهران ۱۳۵۴.