روح فرهنگ اسلامی در معماری امروز گم شده است

معماری حساب جغرافیایی دارد و ریاضیات و فرهنگ هم در آن دخیل است

 

در هر کشوری که اسلام نفوذ پیدا کرده فرهنگ و اعتقادات اسلامی، معماری آن سرزمین را تحت تاثیر قرار داده و بر اساس فرهنگ اسلامی، معماری نیز دستخوش تحول شده است. عطاا... امیدوار؛ هنرمند معمار؛ درباره منبع معماری در تاریخ اسلام گفت: «معماری اسلام تا ۳۰۰ سال پس از بعثت به صورت مدون نبوده است و ما هیچ نوشته ای مبنی بر معماری اسلامی در دست نداریم. بعد از فتوحات و گسترش اسلام به دلیل رویارویی اسلام با تمدن های نیرومندی چون ایران و روم معماری متاثر از این تمدن ها رشد یافت. در آن زمان ساختمان های مذهبی ایران به صورت چهارطاقی بوده که این چهارطاقی در آتشکده ها کاربرد داشته و امروزه در نطنز و کاشان و فراوان دیده می شود.» وی تصریح کرد: «سابقه گنبد که مشخصه مسجد است در معماری ایران زمان ساسانی موجود بوده و مسلمان ها گنبد را از ایرانی ها اقتباس کرده اند و کاخ فیروزآباد فارس به عنوان نمونه تاریخی که دارای گنبد است، در این زمینه قابل ذکر است. گنبد عملکردی برای مسجد ندارد و کاربرد مناره نیز، برای گفتن اذان بر بالای آن بوده است. مناره ها را دو طرف ایوان می گذارند که ایوان از جا درنرود و بعد مناره به عنوان سمبل مسجد شد و به صورت سنت درآمد که بهترین آن را از نظر معماری، مناره مسجد سپهسالار و مساجد اصفهان و... می توان نام برد.» این معمار در توضیحات بیشتر درباره معماری مساجد عنوان کرد: «شرایط جغرافیایی مشخص کننده نوع معماری است.
مساجد با تمامی انواع و اقسامش به نسبت شرایط جغرافیایی محل ساخته می شود.» وی در ادامه افزود: «از اصول دیگر معماری بر اساس فرهنگ اسلامی این است که نظافت نشانه ایمان است بنابراین در محوطه کنار مسجد، حمام تعبیه می کنند، همچنین فرهنگ اسلامی توسعه دانش را ارج می نهد و به تجارت اهمیت داده بنابراین در اطراف مساجد، مدارس و بازار ساخته می شوند و به تبع وجود بازار، کاروانسراها نیز برای پذیرایی از تجار و کسبه و دیگر ابنیه ها ساخته می شوند که می توان آنها را در بافت های تاریخی شهرهای بزرگ ما مشاهده کرد. فرهنگ اسلامی در کشورهای مختلف، یک نوع معماری خاص را به وجود می آورد که این معماری با استفاده از اصول فرهنگ اسلامی و بر پایه اصول هنری و فنی معماری همان منطقه جغرافیایی شکل می گیرد.» امیدوار درباره وجه ممیزه معماری بر اساس فرهنگ اسلامی با دیگر معماری ها بیان داشت: «آنچه در معماری با فرهنگ اسلامی می بینیم یک دید و نمای شهری است.
به طور مثال در نقاشی شوالیه شاردن که در زمان صفویه از شهر اصفهان کشیده، شهری را می بینید که وجود مناره ها در آن کاملا مشهود است و به عبارتی شهر مناره ها است و با دیدن این مناره ها درمی یابید که این شهر، شهر مسلمانان است.» وی شرایط زندگی امروز را که به سبب کمبود زمین از آسمان نیز در معماری استفاده می شود را علت نابسامانی نمای کلی شهر دانست و توضیح داد: «در شرایط فعلی که مجبوریم در ارتفاع زندگی کنیم دیگر مساجد به صورت نمای شهری خود را نشان نمی دهند مگر آن که بر روی آن هزینه کنیم طوری که در نگاه کلی مساجد و مناره های آن از ارتفاع بیشتری از ساختمان های چند طبقه شهری برخوردار و به راحتی قابل مشاهده باشند.» وی افزود: «معماری حساب جغرافیایی دارد و ریاضیات و فرهنگ هم در آن دخیل است. مثلا در معماری اسلامی عدد ۵ کاربرد فراوانی دارد و علت استفاده از آن پنج تن آل عبا است و ۶ به نیت قبر شش گوشه امام حسین(ع) و عدد ۱۲ به منزله دوازده امام(ع) است و معماران سعی می کنند در معماری این معانی را بگنجانند که تمام این اعداد بر اساس اعتقادات است.»
وی در پاسخ به این پرسش که چگونه می توان اصولی از معماری اسلامی استخراج کرد که تابع زمان و مکان نبوده و قابل انطباق با الگوهای شهرسازی معاصر باشد، به ایکنا گفت: «شهرسازی معاصر در جهان امروز مثل هم و شبیه به هم شده است و از آنجایی که زمین کم است ساختمان ها را روی هوا می سازند بنابراین راهی برای اسلامی کردن معماری نیست.» وی دلیل این مشکلات را چنین عنوان کرد: «در ۵۰ سال اخیر کمتر مدیری داشتیم که این مفهوم را درک کند و بدترین ساختمان های ما بعد از انقلاب، ساختمان های اطراف مکان زیارتی و سیاحتی است که به نام اماکن مذهبی است. این ساختمان ها را طوری می سازند که اصولی نیست و بعد از ساختن، روی آن چیزهایی وصل می کنند و مثلا کاشی کاری می کنند ولی این کار به قدری غیراصولی است که بعد از مدتی کاشی ها کنده می شوند و می ریزند و یا مقبره امام رضا(ع) در مشهد گم شده است چون ساختمان ها را طوری می سازند که حرم به سختی دیده می شود.»
برپاکننده نمایشگاه هزاره سوم اهم مشکلات شهرسازی امروز را چنین برشمرد: «شهرسازی امروز بر اساس معماری غیراصولی شکل گرفته است به ویژه در ۵۰ ساله اخیر هیچ نمادی از اسلامی بودن در فضاهای کوچک شهری دیده نمی شود، میادین شهری به قدری بزرگ و غیرقابل ورود افراد به داخل آن است که افراد در گرداگرد آن همدیگر را نمی توانند شناسایی کنند، وجود این میادین هیچ کاربردی برای زندگی شهری ندارد، اماکن زیارتی به صورت غیراصولی ساخته می شوند و بعد برای اسلامی جلوه دادن آن ها عناصری اسلامی را بر روی آن می چسبانند مثل کاشی کاری های نوشته و... غیراصولی که پس از مدتی نیز به دلیل غیراصولی بودن ریزش می کنند.» امیدوار در پایان سخنان خود راه حل این مشکلات را چنین عنوان کرد: «تحقیق و پژوهش بیشتر در زمینه معماری و تدوین معماری اصولی که با نحوه زندگی امروز همخوانی داشته باشد، محدودکردن وسعت میادین شهری عاری از ماشین در داخل در حد استاندارد، بازگشت به سیستم معماری بازار که البته ساخت پاساژها نمونه این بازگشت است، توجه به عنصر سایه در معماری برای جلوگیری از اثرات سوء اشعه های مضر آفتاب، گرته برداری از یک کار خوب کامل به مراتب بهتر از ساختن یک کار مدرن بد است.»